АБРАД “АБВОРВАНЬНЕ ПАСЕЛІШЧА ”.
Магічны абрад, які праводзіцца ў надзвычайных для жыцця сялян сітуацыях: эпідэміях або масавым моры быдла.
Дзяўчаты запрагаліся ў саху і праводзілі ёю разору вакол вёскі. Абворванне суправаджалася звонам, гучнымі крыкамі і спевам з патрабаваннем да смерці пакінуць паселішча.
Абворванне паселішча.
Абворванне паселішча - абрад, які праводзіўся ў такіх экстрэмальных для жыцця калектыва сітуацыях, як "павальная хвароба", "маравая язва", "маравая пошасць" - эпідэмічныя захворванні (халера, тыф) або масавы мор быдла.
Праводзіўся або ва ўмовах набліжэння павальнай хваробы, з тым каб ахаваць калектыў ад гэтай пагрозы, або ўжо пры яе наступу, з тым каб высілкамі ўдзельнікаў рытуалу выгнаць нябачную, але разумова персаніфікаваную хваробу ("Каровіну смерць", "Воспу на авечак", "Халеру", прадстаўляную ў зоа- або антрапаморфным абліччы) за межы паселішча.
Характэрны для шматлікіх губерняў Расеі ў ХIX - пачатку ХХ стст., мае складаную знакавую структуру, выражаемую ў адмысловых патрабаваннях да ўдзельнікаў рытуалу, часу яго правядзення, выкарыстоўваным рытуальным аб'ектам, спосабу здзяйснення саміх рытуальных дзеянняў і, нарэшце, нярэдка дапаўняемую славеснымі формуламі замоўнага характару.
Вось як праводзіўся рытуал у сярэдзіне XIX ст.: "У прадухіленне быдлячага мору, калі ён з’яўляўся ў найблізкіх паселішчах, збіраюцца незамужнія дзяўчаты і ў начны час, папрасіўшы з царквы абраз (калі мор коней, то пакутнікаў Флора і Лаўра), самі на сабе абвозяць саху вакол усяго паселішча, што завецца "абворваць".
Раніцай бачна ззаду сяла лёгкая рыса або разора, праведзеная лямешамі, - і гэта для таго, што быццам язва не можа перайсці праз гэтую разору".
Рытуал арганізоўваўся звычайна па распараджэнні, з ведама сельскага сходу, складзенага з гаспадароў; аднак амаль усюды мужчыны з удзелу ў працэсіі адлучаліся і нікому з старонніх, асабліва мужчынаў, не дазвалялася нават прысутнічаць, парушальнікам пагражала расправа з боку абворвальніц.
У падборы галоўных удзельніц (ажыццяўляўшымся кім-ліба з пажылых жанчын) вызначальную ролю адыгрывала прыкмета адмоўнай фертыльнасці (дзяўчына, "дзеўка, якая адважылася невыходзіць замуж", "старыя ўдовы" або салдаткі, старыя) або, у паўднёвых губернях, таксама дадаткова (уключэнне цяжарнай, якой падавалі несці абраз).
Сустракаліся розныя спалучэнні па прыкмеце фертыльнасці - аднаго тыпу ("дзеўкі і ўдовы"), двух ("дзеўкі і бабы") або была сімвалічна прадстаўленая ўся поўнасць жаночага фертыльнага стану вёскі, нярэдка з патраеннем ("дзевяць дзяўчын, дзевяць баб, тры ўдавы, тры замужнія жонкі").
Удзельніцы збіраліся побач сяла апоўначы або раніцай да ўзыходу сонца, распраналіся і, застаўшыся ў адных белых кашулях, але падперазаныя, з распушчанымі валасамі, у поўным маўчанні здзяйснялі з сахой рух вакол паселішча, часцей ў кірунку супраць сонца.
Адна з галоўных удзельніц запрэгвалася ў саху, яшчэ некалькі трымалі вожжы, кіруючы сахой, наперадзе працэсіі хто-небудзь нёс абраз (Багародзіцы, Хрыста, св. Мікалая або, пры моры, - святых, заступнікаў быдла), некалькі ўдзельніц абкурвалі зямлю ладанам, неслі запаленыя васковыя свечкі.
У шэрагу губерняў уздзеянне на зямлю дапаўнялася рассеваннем па пракладываемай разоры насення збожжавых, прынесеных з хаты абавязкова кожнай з удзельніц, а ў паўднёвых губернях - рассеваннем пяску. Апошняе суправаджалася спевам, утрымоўваўшым замоўную формулу:
"Удава на дзяўчыне арэ,
Пясок рассейвае.
Калі пясок узыйдзе ,
Тады к нам смерць прыйдзе.
У нас на сяле Улас Святы Са святою свечкай.
На чужым боку быдла і вязуць і нясуць,
А нас Госпад памілуе"
Такім чынам, бясплоддзе, адмова ад нараджэння сімвалізаваліся і падборам удзельніц, і засяваннем таго, што не можа ўзысці ("…Сеем мы не ў рожную зямлю і не рожнае насенне".
Немагчымасць зямлі нарадзіць - таму што пясок не ўсходзіць і таму што да сіл зямлі звяртаюцца ў рытуале ненараждаючыя жанчыны, - як бы служыла магічным закладам, што і хвароба на тэрыторыі сяла не народзіцца, г.зн. не прыйдзе.
Часам уздзеянне на стыхію зямлі дапаўнялася ахвярапрынашэннем - закапываннем жывой коткі, сабакі, спальваннем чорнага пеўня на вогнішчы з дзірвана.
Уздзеянне сахой на зямлю не заўсёды служыла загараджальнаму абворванню паселішча: абворвалі, у некаторых варыянтах, толькі на перакрыжаваннях (прычым крыжападобна) або ўчастак паміж сялом і могільнікам.
Уздзеянне на стыхію зямлі спалучала ў сабе - у нейкай унутранай магічнай логіцы, выпрацаванай народным досведам, - тры прыкметы: агароджа сяла ад хваробы; сімвалізацыя ненараджэння павальнай хваробы, смерці; апасрэдаванне ўдзельніцамі сувязі паміж жывымі і мірам памерлых.
Апошні з гэтых прыкмет выяўляўся, як вышэй згадвалася, абавязкова чыста белай адзежай, з поясам, удзельніц рытуалу, што характэрна для пахавальнага комплексу; акрамя таго, пачатак кругавога руху ўдзельніцамі менавіта апоўначы прыпадабняла яго руху сонца, калі, паводле міфалагічных паданняў сялян, свяціла знаходзіцца ў падземным міры, у найбольшым аддаленні ад міру жывых .
Фактычна ў рытуале абворвання разумеліся два адрасата, да каго ўдзельніцы, у якасці пасярэднікаў, звярталіся за дапамогай:
1) сфера Чароўнага - прашэнне Божай літасці, збавення ад бедства (усведамляемага, што захавалася да канца XIX ст. яшчэ з старажытнага перыяду, у якасці Божай кары за грахі);
2) стыхія зямлі. У вузкім сэнсе "абворванне" разумела толькі другі адрасат, але ў абраднасці другой паловы XIX - пачатку ХХ стст. нярэдка гэта суправаджалася прысутнасцю абразоў - "узняццем абразоў".
У цэлым зварот да двух адрасатаў не было механічным злучэннем двух светапоглядных рэгістраў (узроўняў); спалучэнне адносячыхся да іх дзеянняў і аб'ектаў было ў асноўным уніфікавана па прыкмеце вертыкалі, г.зн. узняцце ўверх або, наадварот, апусканне ўніз, і, у шэрагу выпадкаў, па лікавай прыкмеце: нярэдкаму згадванню ўдзельніцамі, што іх усяго 12, прыпадабненнем сябе - апосталам - пар. з закопваннем у зямлю, пры эпідэміі халеры, 12-ці асінавых калкоў і крапленнем хаты і надворных пабудоў вадой, узятай з 12-ці крыніц.
Васковыя свечкі ў якасці медыятарнага аб'екта рытуалу асацыятыўна звязвалі яго ўдзельніц і з мірам Чароўнага, і мірам памерлых, могільнікам.
Ва ўсіх тых сітуацыях, калі рытуал праводзіўся ўжо ўслед за распачатай у сяле эпідэміяй, эпізааціяй, г.зн. для выгнання ўжо Смерці, якая ўварвалася, абворванне дапаўнялася катартычнымі дзеяннямі ўдзельніц - біццём у, несучыя імі, печкавыя засланкі, патэльні, звонам сярпоў і кос, а таксама пагрозлівымі крыкамі і спевам, з патрабаваннем да Смерці пакінуць сяло:
"Смерць, ты Каровіна Смерць,
Выходзь з нашага сяла,
З закута, з двара!
Мы цябе спалім агнём,
Качаргой заграбем,
Памелом замяцем
І попелам заб'ем
Не хадзі ў наша сяло!.."
Маюцца звесткі, што ў некаторых губернях рытуал абворвання маглі праводзіць ад бяздожджыцы ( Выкліканне дажджу).
У некаторых губернях з папераджальнай мэтай праводзілі каляндарна прымеркаванае абворванне - напрыклад, у ноч на Духаў дзень або на 23 чэрвеня , у ноч на Пераплаўную або напярэдадні.
Матэрыял падрыхтаваны: Астроўскі Аляксандр Барысавіч
