ГЕРАДОТАВЫ НЕЎРЫ 

АБ ПАХОДЖАННІ ГЕРМАНЦАЎ І МЕСЦАЗНАХОДЖАННІ ГЕРМАНІІ

(частка 3).

21. Падзяляць нянавісць бацькі і суродзічаў да іх ворагаў, і прыязнасць да тых, з кім яны ў сяброўстве, - няўхільнае правіла; зрэшты, яны не касцянеюць у непрымірымасці; бо нават чалавеказабойства ў іх выкупаецца вызначанай колькасцю быкоў і авечак, і пакрыццё за яго атрымлівае ўвесь род, што ідзе на карысць і ўсёй абшчыне, бо пры бязмежнай волі міжусобіцы асабліва згубныя. Не існуе іншага народа, які з такой жа ахвотай ладзіў бы гулянкі і быў бы гэтак жа гасцінны. Адмовіць каму-небудзь у прытулку, на іх погляд, - ганьба, і кожны імкнецца пачаставаць госця ў меру свайго дастатку. А калі ўсім яго харчам прыходзіць канец, той, хто толькі што быў гаспадаром, паказвае, дзе ім акажуць ветлівы прыём, і разам са сваім госцем накіроўваецца да найблізкай хаты, куды яны і заходзяць без запрашэння. Але гэта неістотна: іх абодвух прымаюць з аднолькаваю сардэчнасцю. Падпарадкоўваючыся законам гасціннасці, ніхто не робіць адрозненні паміж знаёмым і незнаёмым. Калі хто, зыходзячы, скажа якая спадабалася яму рэч, яе, па звычаі, адразу ж ўручаюць яму. Зрэшты, з такой жа лёгкасцю дазваляецца запытаць што-небудзь наўзамен аддадзенага. Яны цешацца падарункам; не лічачы сваім даўжніком таго, каго надарылі, яны і сябе не лічаць абавязанымі за тое, што імі атрымана.

22. Устаўшы ад сну, які ў іх звычайна зацягваецца да позняй раніцы, яны мыюцца, часцей за ўсё цёплай вадою, як тыя, у каго вялікую частку года займае зіма. Памыўшыся, яны прымаюць ежу; у кожнага сваё асобнае месца і свой уласны стол. Затым яны адпраўляюцца па справах і не рэдка на баляванні, і прытым заўсёды ўзброеныя. Непрабудна піць дзень і ноч ні для каго не ганебна. Частыя сваркі, непазбежныя сярод п'яных, рэдка калі абмяжоўваюцца славеснаю лаянкай і часцей за ўсё завяршаюцца смертазабойствам або нанясеннем ран. Але па большай частцы на баляваннях яны тлумачаць і аб прымірэнні варагуючых паміж сабою, аб заключэнні шлюбаў, аб вылучэнні правадыроў, нарэшце аб міры і аб вайне, лічачы, што ні ў які іншы час душа не бывае гэтак жа разкрыта да шчырасці і ніколі так не гаворыцца аб намераў аб вялікім. Гэтыя людзі, ад прыроды не хітрыя і не падступныя, у нязмушаным становішчы падобнага зборышча адкрываюць то, што дагэтуль утойвалі ў глыбіні сэрца. Такім чынам, думкі і падахвочванні ўсіх агаляюцца і паўстаюць без прыкрас і пакроваў. На наступны дзень аднаўляецца абмеркаванне тых жа пытанняў, і то, што яны ў два прыёма займаюцца імі, разумна: яны абмяркоўваюць іх, калі няздольныя да прытворства, і прымаюць рашэнні, калі нішто не перашкаджае іх разважнасці.

23. Іх напой - ячменны або пшанічны адвар, пераўтвораны пасродкам закісання ў нейкае падабенства віна; якія жывуць блізу ракі купляюць і віно. Ежа ў іх простая: дзікарослы плод, свежая дзічына, згуслае малако, і насычаюцца яны ёю без усякіх задум і запраў. Што дакранаецца задаволення смагі, то ў гэтым яны не адрозніваюцца такой жа ўмеранасцю. Патураючы іх запалу да бражнага і дастаўляючы ім гэтулькі хмельнага, колькі яны пажадаюць; зламаць іх заганамі было б не цяжэй, чым зброяй.

24. Выгляд відовішчаў у іх адзіны і на любым зборышчы той жа: аголеныя юнакі, для якіх гэта не больш як забава, носяцца і скачуць сярод укапаных у зямлю мячоў і смяротных фрамей. Практыкаванне спарадзіла ў іх спрыт, спрыт - натуральнасць, але дамагаліся яны іх не дзеля нажывы і не за плату; узнагарода за лёгкасць іх скокаў, якой бы адважнай і небяспечнай яна ні была, - задавальненне гледачоў. Гуляюць германцы і ў косці, і, што дзіўна, быўшы цвярозымі і гледзячы на гэты занятак як на важную справу, прычым з такім захапленнем і пры выйгрышы, і пры пройгрышы, што, страціўшы ўвесь свой здабытак і кідаючы ў апошні раз косці, прызначаюць стаўкаю сваю волю і сваё цела. Які прайграў добраахвотна аддае сябе ў рабства і, як бы маладзей і мацней выйграўшага ён ні быў, пакорліва дазваляе звязаць сябе і выставіць на продаж. Такая іх устойлівасць у скажонасцях гэтага роду, тады як імі самімі яна мянуецца сумленнасцю. Рабоў, набытых такім чынам, імкнуцца збыць, прадаючы на бок; паступаюць жа яны так і для таго, каб зняць з сябе спалучаную з падобнай перамогай ганьбу.

25. Рабоў яны выкарыстоўваюць, зрэшты, не так, як мы: яны не трымаюць іх пры сабе і не размяркоўваюць паміж імі абавязкаў: кожны з іх самастойна распараджаецца на сваім участку і ў сябе ў сям'і. Спадар абкладае яго, як калі бы ён быў калонам, усталяванай мерай збожжа, або авечак і свінняў, або адзежы, і толькі ў гэтым складаюцца у рабоў павіннасці. Астатнія працы ў гаспадарцы спадара выконваюцца яго жонкай і дзецьмі. Высячы раба або пакараць яго накладаннем кайданоў і прымусоваю працай - такое ў іх здараецца рэдка; а вось забіць яго - справа звычайная, але адбываецца яна з ім не дзеля падтрымання дысцыпліны і не з жорсткасці, а з гарачкі, у запалу гнева, як з ворагам, з той толькі разніцай, што гэта сходзіць ім бяскарна. Вольнаадпушчаныя па сваім становішчы не нашмат вышэй рабоў; рэдка, калі яны меюць вагу у хаце гаспадара, ніколі - у абшчыне, калі не лічыць тых народаў, якімі кіруюць паны. Тамака вольнаадпушчаныя узвышаюцца і над вольнанароджанымі, і над шляхетнымі; а ў усіх іншых прыніжанасць вольнаадпушчаных - прыкмета народауладдзя.

26. Ліхвярства і выманне з яго выгады ім невядома, і гэта засцерагае іх ад яго надзейней, чым калі б яно забаранялася. Землі для апрацоўкі яны па чарзе займаюць усёю абшчынай па ліку земляробаў, а затым дзеляць іх паміж сабою, гледзячы па вартасці кожнага; падзел палёў палягчаецца багаццем вольных прастор. І хоць яны штогод змяняюць раллю, у іх заўсёды застаецца лішак палёў. І яны не прыкладаюць высілкаў, каб памножыць працай урадлівасць глебы і пакрыць такім чынам недахоп у зямлі, не саджаюць пладовых дрэў, не агароджваюць лугоў, не паліваюць агароды. Ад зямлі яны чакаюць толькі ўраджая збажыны. І па гэтым чынніку яны дзеляць год меней дробава, чым мы: імі адрозніваюцца зіма, і вясна, і лета, і яны маюць свае найменні, а вось назоў восені і яе плод ім невядомы.

27. Пахаванні ў іх пазбаўлены ўсякай пышнасці; адзінае, што яны выконваюць, гэта - каб пры спаленні цел знакамітых мужоў ужываліся вызначаныя пароды дрэў. У полымя вогнішча яны не кідаюць ні адзежы, ні пахаў; разам з памерлым аддаецца агню толькі яго зброя, часам таксама і яго конь. Магілу яны абкладваюць дзірваном. У іх не прынята аддаваць памерлым пашану будынкам дбайна аздобленым і грувасткім надмагіллям, бо, па іх паданнях, яны занадта цяжкія для нябожчыкаў. Стогнаў і слёз яны не зацягваюць, скруху і сум захоўваюць надоўга. Жанчынам патрабуецца аплакваць, мужчынам - памятаць. Вось што нам атрымалася пазнаць аб паходжанні і норавах германцаў у цэлым; а зараз я павяду аповяд аб установах і звычаях асобных народнасцяў і аб тым, наколькі яны паміж сабой адрозніваюцца і якія плямёны перасяліліся з Германіі ў Галію.

28. Аб тым, што галы некалі былі непараўнальна мацней, паведамляе самы дасведчаны ў гэтым пісьменнік - чароўны Юлій; адгэтуль суцэль верагодна, што частка галаў перайшла ў Германію. Ці магла гэтак малаважная перашкода, як рака, перашкодзіць любому ўздужаламу племю захопліваць і змяняць месцы пасялення, нікім датуль не занятыя і яшчэ не падзеленыя паміж магутнымі ўладарамі? Такім чынам, паміж Герцынскім лесам і рэкамі Рэйнам і Менам аселі гельветы, яшчэ далей - бойі, прычым абодва племя - галы. Дагэтуль гэтая вобласць носіць назоў Бойгем, і ў ім захоўваецца памяць аб яе даўнім мінулым, хоць жывуць у ёй цяпер зусім іншыя. Але ці перасяліліся ў Паннонію, адшчапіўшыся ад германскай народнасці осаў, або восы ў Германію, адшчапіўшыся ад аравіскаў, пры тым што мова, установы, норавы ў іх і па сёння тоесныя, невядома, бо паміж абодвума берагамі, пры паўсюднай у той час беднаце і волі, не было адрознення ні ў лепшы, ні ў горшы бок. Трэверы і нервіі дамагаюцца германскага паходжання і, больш таго, фанабэрацца ім, як быццам хвальба падобным сваяцтвам можа пазбавіць іх ад падабенства з галамі і ўласцівай тым млявасці. Бераг Рэйна засяляюць несумнеўна германскія плямёны - вангіоны, трыбокі, неметы. І нават убіі, хоць яны і ганараваліся стаць рымскай калоніяй і ахвотней мянуюць сябе агрыпінцамі па імі заснавальніцы яе, не саромеюцца свайго германскага паходжання; уварваўшыся раней у Галію, яны былі размешчаныя дзеля выпрабавання іх адданасці на самім берагу Рэйна, зрэшты не для таго, каб знаходзіцца пад нашым наглядам, але каб адбіваць непрыяцеля.

29. З усіх гэтых плямёнаў самыя доблесныя батавы, у малым ліку жыўшыя на беразе ракі Рэйна, але галоўным чынам на ўтваранай ёю выспе; гэтая народнасць, была некалі галіной хатаў, з-за ўнутраных звад перайшла на новыя месцы пасялення, дзе і падпала пад ўладу Рымскай імперыі. Але батавам па-ранейшаму аддаецца пашана, і яны працягваюць жыць на становішчы даўніх саюзнікаў: яны не зняважаныя выплатаю падаткаў і не прыгнятаюцца адкупнікам; вызваленых ад падаткаў і надзвычайных збораў, іх прызначаюць толькі для баявых дзеянняў, падобна таму як на выпадак вайны зберагаюцца зброя і даспехі. Гэтак жа паслухмяна нам і племя матыякаў: веліч рымскага народа выклікала павагу да яго дзяржавы і па тым боку Рэйна, па тым боку старых меж. Вось чаму, пры тым што іх месца пасялення і межы знаходзяцца на тым берагу, яны намерамі і душой заўсёды з намі; ва ўсім астатнім яны падобныя з батавамі, няўжо што сама глеба і клімат іх радзімы надаюць ім вялікую рухомасць і жвавасць. Я не схілены прылічаць сябе да народаў Германіі, хоць яны і аселі за Рэйнам і за Дунаем, тых, хто апрацоўвае дзесяцінныя землі; усякая набрыдзь з найболей прадпрымальных галаў, гнаных да таго ж галечаю, захапіў гэтыя землі, якімі ніхто да-сучаснасці не валодаў; пасля правядзення памежнага вала і размяшчэння ўздоўж яго гарнізонаў насельнікі дзесяцінных земляў сталі як бы высунутым наперад заслонам Рымскай імперыі, а ўся гэтая вобласць - часткай правінцыі.

30. За імі разам з Герцынскім лесам пачынаюцца селішчы хатаў, жывучых не на гэтак плоскіх і гразкіх месцах, як і іншыя плямёны раўніннай Германіі; бо ў іх цягнуцца паступова радзеючыя ланцугі грудоў, і Герцынскі лес спадарожнічае сваім хатам і растаецца з імі толькі на мяжы іх валадарстваў. Гэты народ адрозніваецца асоба дужым целаскладам, сухаватасццю, застрашваючым абліччам, незвычайнай непахіснасцю духу. У параўнанні з іншымі германцамі хаты надзвычай разважлівыя і прадбачлівыя: сваіх вайскаводаў яны абіраюць, падпарадкоўваюцца тым, каго над сабою паставілі, ужываюць розныя баявыя парадкі, лічацца з акалічнасцямі, умеюць своечасова ўстрымлівацца ад нападу, з карысцю ўжываюць дзённыя гадзіны, атачаюць сябе на ноч валам, не спадзяюцца на ваеннае шчасце, знаходзячы яго пераменлівым, і разлічваюць толькі на доблесць і, нарэшце, што зусім дзіўна і прынята толькі ў рымлян з іх воінскай дысцыплінай, больш спадзяюцца на правадыра, чым на войска. Уся іх сіла ў пяхоце, якая, акрамя зброі, пераносіць на сабе таксама неабходныя для вытворчасці прылады прац і харч. І калі астатнія германцы збіваюцца ў сутычках, то аб хатах трэба сказаць, што яны ваююць. Яны рэдка ладзяць набегі і імкнуцца ўхіліцца ад раптоўных бітваў. І калі імкліва адолець ворага і гэтак жа імкліва адступіць - несумнеўная перавага конніцы, то ад паспешнасці недалёка і да страху, тады як марудлівасць бліжэй да сапраўднай устойлівасці.