ГЕРАДОТАВЫ НЕЎРЫ 

ГЕНЕТЫЧНЫ МАРШ

"Мы стаім у баку неабсяжнага мора. Тысячы розных каштоўных або шкодных рэчываў - генаў - раствораныя ў гэтым моры… І гэтае мора хвалюецца. Нячутнымі выбухамі штохвіліны выбухаюць у іх мутацыі, даючы нам новыя каштоўнасці або атручваючы гэтае мора новымі ядамі. Павольна распаўзаюцца дыфузійнымі працэсамі гэтыя гены, захопліваючы ўсе новыя і новыя зоны. Складанымі струменямі пераліваюцца, змешваючыся і круцячыся, рознакаляровыя бруі, нараджаючы новыя камбінацыі генаў, часта не кіраваныя … Імя гэтаму мору - генафонд. Спазнаць, зразумець і авалодаць яго ўсхваляваным шматскладовым жыццём - наша высакародная задача!" Гэтыя словы прыналежаць А.С.Сераброўскаму, вядомаму савецкаму навукоўцу-генетыку, які ў 1928 году даў імя новай вобласці ведання, змешчанай на скрыжаванні некалькіх, на першы погляд вельмі далёкіх сябра ад сябра навук: біялогіі, геаграфіі, гісторыі, эвалюцыі, антрапалогіі і самой найноўшай з іх - генетыкі. І назваў ён яе - генаграфіяй, зрэшты, лічачы гэтую навуку хутчэй гістарычнай, чым біялагічнай. Аднак без біялогіі генаграфія ніколі б не паўстала, бо ў яе аснове ляжыць вывучэнне ўчасткаў геному, які падвергнуўся мутацыям за час існавання чалавецтва. Як вядома, ген - гэта элементарная малекулярная структура, здольная паўтарацца ў неабмежаваным ліку пакаленняў, фактычна застаючыся несмяротнай і нават вечнай, калі наогул у гэтым міры можна казаць аб вечнасці. Дык вось, аднойчы, па невядомым чынніку паўстаўшы, гены перадаваліся ад чалавека да чалавека, перажываючы шматлікія змены ў сваёй структуры і колькасці, і праз мільёны гадоў эвалюцыі дайшлі да нашых дзён. Гэта значыць, да нас з вамі. Яны адзіныя з'яўляюцца прамымі сведкамі мінулага не толькі нечых персанальных продкаў, але і ўсяго чалавецтва, ад іх жа ў велізарнай ступені залежыць і будучыня людзей як біялагічнага віду. Вывучаючы геном чалавека, генографы, або як іх яшчэ завуць, "гістарычныя біёлагі", асноўную ўвагу надалі двум ланцужкам са спадчыннай інфармацыяй. Па-першае, Y-ДНК з ядра клеткі, якая ёсць толькі ў мужчын і перадаецца строга па мужчынскай лініі, а па-другое - мтднк (мітахандрыальная ДНК), якая ўтрымоўваецца па-за ядром у адмысловых утварэннях - мітахондрыях, якія выпрацоўваюць энергію для клеткі. МТДНК ёсць і ў жанчын, і ў мужчын, але перадаецца яна выключна па жаночай лініі. Сярод тысяч кавалачкаў ДНК генетыкі выявілі, што працэс гэты працягваецца, нейкія ўчасткі, іх яшчэ завуць маркерамі, якія падвергнуліся ў асобных папуляцый людзей вызначаным мутацыям, прычым у розныя гістарычныя часы. Навукоўцы вобразна завуць гэтыя маркеры свайго роду "памылкамі друку", па якіх можна выявіць "першапачатковага аўтара старажытнага летапісу чалавецтва". Даследаванні працягнуліся вылічэннем хуткасці мутацый маркераў, а таксама таго месца на Зямлі, дзе яны адбыліся. Лічыцца, што на дадзеным этапе развіцця генаграфіі ужо практычна кожны з нас можа знайсці агульнага продка з іншым чалавекам на гістарычнай глыбіні ў дзясяткі, сотні і нават тысячы пакаленняў і ўсталяваць сваё дакладнае паходжанне. Можна нават персанальна усталяваць уласную праўдзівую "нацыянальнасць", хоць не выключана, што гэты тэрмін, як і паняцце - "раса", вельмі хутка могуць стаць у навуковым сэнсе неактуальнымі. Галоўная выснова, да якой на дадзены момант прыйшла сучасная навука, складаецца ў пацверджанні старажытнага хрысціянскага пастулату аб тым, што ўсе людзі - браты і сёстры. Цяпер ужо з вялікай ступенню пэўнасці вядома, што, нягледзячы на ўсю нашу шматстатнасць, чалавецтва адбылося з адной маленечкай афрыканскай папуляцыі, колькасцю прыкладна ў дзве тысячы чалавек. Ёсць разлікі, якія паказваюць, што нават самыя выдаленыя ва ўсіх адносінах сябар ад сябра два чалавека на Зямлі - усяго толькі 14-юрадныя сваякі. Акрамя таго, мы ўсе ў нейкім сэнсе - "краманьёнцы", якія з'явіліся дзесьці 200 тысяч гадоў назад (называюцца і іншыя тэрміны) спачатку ва Ўсходняй Афрыцы, а каля 60 тысяч гадоў назад заселіўшыя ўсе кантыненты і выспы планеты. Высвятлілася таксама, што нашы прабацькі, па па-біблейску - Адам і Ева, сапраўды існавалі, але… пазнаёміцца сябар з сябрам не маглі ў прынцыпе. Адам жыў у Афрыцы 90 000 - 130 000 гадоў назад, менавіта яго гены, у адрозненне ад іншых канкурэнтаў мужчынскага полу, апынуліся самымі ўстойлівымі. Ева была ледзь старэй - яна жыла на Чорным кантыненце 150 000 гадоў назад. Але калі гэты асноўны момант у гісторыі чалавецтва прызнаны амаль даказаным, то іншых невыразнасцяў застаецца яшчэ вельмі шмат. Напрыклад - як першыя людзі з Афрыкі перабіраліся на іншыя кантыненты і якая чалавечая папуляцыя ў Афрыцы самая старажытная? Ці шлюбаваўся сучасны чалавек з неандэртальцамі - падвідам людзей, прабываўшых да нас у Еўразіі і Паўночнай Афрыцы? Ці ўсе першабытнікі Амерыкі дашлі на свой кантынент з Азіі, праз Берынгаў перасмык, або хтосьці перасякаў акіяны? І асноўнае пытанне - калі ў нас у ўсіх агульныя продкі, то чаму мы да такой ступені розныя? Для таго, каб паспрабаваць адказаць на гэтыя і мноства іншых пытанняў у 2005 году па ініцыятыве часопіса "National Geografic", кампаніі IBM і удзелу дабрачыннага фонду сям'і Уэйт стартаваў узрушаючы праект - "Генаграфія". Праект унікальны тым, што ў ім можа прыняць удзел любы жыхар Землі, калі, вядома, яму цікава пазнаць, хто былі яго продкі некалькі дзясяткаў тысяч гадоў назад. Для гэтага трэба зарэгістравацца на сайце праекту, аплаціць адмысловы набор і атрымаць яго па пошце. У наборы ёсць прылада, якой можна зрабіць саскоб з унутранага боку шчакі, каб затым адправіць яго ў адзін з дзесяці, па-мойму, навуковых цэнтраў, якія ўдзельнічаюць у праекце. Даследнікі спадзяюцца за некалькі найблізкіх гадоў сабраць прынамсі сто тысяч такіх пасылак, каб параўнаць генетычныя "тэксты" самых розных папуляцый. Параўноўваючы іх парамі, з дапамогай кампутарнага аналізу можна будзе пабудаваць дрэва агульначалавечага сваяцтва і скласці адпаведныя карты маршрутаў перасоўвання нашых продкаў па кантынентах. Такія даследаванні ўжо вядуцца ў шматлікіх краінах, у выніку чаго навукоўцы ўшчыльную падышлі да адной дзіўнай высновы. Апынулася, што утварэнне нацый і народаў вельмі слаба звязана з генетыкай і радаводам іх прадстаўнікоў, што ставіць пад сумнеў усе без выключэння расавыя тэорыі. Высвятлілася, што гены лёгка распаўсюджваюцца з адной гістарычнай вобласці ў іншую, нягледзячы ні на культурныя і моўныя адрозненні, ні на межы, ні нават на шматвяковую варожасць. Усё гэта не выклікае ніякіх сумневаў, але і не аспрэчвае таго факту, што кожны народ мае ўласную ўнікальнасць, якая адрознівае яго ад астатніх. Любы народ у генетычным стаўленні чымсьці нагадвае непаўторную мазаіку, складзеную з мноства "рознакаляровых" генетычных элементаў, розных па колькасці, памерам і г.д. Гэтым-то і вызначаюцца шматлікія нацыянальныя асаблівасці тых або іншых этнасаў, часам нават размешчаных па суседству, такія як тэмперамент, успрымальнасць да тых або іншых захворванняў і шматлікіх іншыя. Расчыніць таямніцу паходжання беларусаў, паведамляе "Звязда", атрымалася пасля таго, як у Беларусі з'явіўся нацыянальны ДНК-банк, над стварэннем якога нашы навукоўцы працавалі два з паловай года. У рамках праекту генетычнага аналізу беларусаў, акрамя ўсяго іншага, стала магчымым адказаць на пытанні, якія даўно цікавілі вельмі шматлікіх - адкуль узяліся беларусы? І яшчэ - ці з'яўляемся мы самастойным этнасам або прадуктам змешвання іншых народаў? Усім добра вядома, што да апошняга часу з нагоды паходжання беларусаў існавала некалькі тэорый, у тым ліку "польская", "руская", "балцкая", "крывіцкая" версіі. Па сцвярджэнні А. Давыдзенка, ні адна з іх не вытрымала "генетычных выпрабаванняў", а найболей праўдападобнай апынулася "старажытнабеларуская" тэорыя нашага айчыннага навукоўца, чальца-карэспандэнта НАН Міхася Піліпенка. Паводле гэтай тэорыі, беларуская этнічнасць сфармавалася на аснове трох славянскіх плямёнаў - крывічаў, дрыгавічаў і радзімічаў, пры малаважным уплыве балтаў, угра-фінаў, цюрак і іншых народаў. Калі казаць аб больш падаленых продках беларусаў, то, як лічыць А.Давыдзенка, імі былі індаеўрапейцы, якія пачалі засяляць еўрапейскі мацярык пасля сыходу ледніка, рухаючыся з Поўдня (з прыкаспійскага рэгіёна) на Поўнач. Генетычнае даследаванне беларусаў праводзілася з улікам этнічных асаблівасцяў насельніцтва, якое пражывае ў розных частках Беларусі, і толькі ў тых людзей, у каго бабуля па матчынай лініі і дзядуля па бацькаўскай, былі мясцовымі жыхарамі. Было ўзята тысяча ўзораў ДНК, у якіх аналізаваліся матчына МТДНК і бацькаўская Y-храмасома. У выніку даследаванняў апынулася, што большасць узораў беларускіх ДНК ставяцца да заходняга варыянту еўразійскага тыпу мітахандрыальнай ДНК. Гэта сведчыць аб тым, кажа Давыдзенка, што мы - тыповы еўрапейскі народ. Па нейкіх прыкметам мы падобныя на украінцаў, па іншых - на фінаў, аднак па цэлым шэрагу прыкмет адрозніваемся і ад рускіх, і ад палякаў. У выніку шматмернага аналізу высвятлілася, што адразу па некалькіх прыкметам беларусы прыналежаць да групы народаў з агульнай "прамаці", у якую ўваходзяць германцы, літоўцы, славакі і харваты. Аналіз мужчынскай Y-храмасомы таксама на 95% пацвердзіў еўрапейскае паходжанне беларусаў. І наогул, апынулася што на працягу стагоддзяў мы мала з кім змешваліся і жылі на сваёй тэрыторыі заўсёды, гэта значыць ужо некалькі тысячагоддзяў. Спачатку гэта былі індаеўрапейцы, якія потым сталі праславянамі, а затым ужо і беларусамі. У розных рэгіёнах Беларусі, вядома, існуюць вызначаныя адрозненні ў мтднк, выкліканыя, магчыма, уплывам суседзяў, але ў цэлым беларускую нацыю ва ўсім арэале пражывання можна назваць гамагеннай. Што з усяго гэтага варта? Так, уласна, нічога і не варта, акрамя таго, што мы - гэта мы. Не рускія, не палякі, не літоўцы, а беларусы - еўрапейскі народ у шэрагу іншых еўрапейскіх народаў. Мы нічым не лепш усіх нашых суседзяў, але і ўжо сапраўды генетычна не горш. Даследаванне беларускіх ДНК нам нічога не дадасць і не зменшыць, але затое нікому не дазволіць у наступным займацца рознымі палітычнымі спекуляцыямі адносна паходжання беларусаў. Вядома, калі зыходзіць з навуковага пункта гледжання, ніякія гены нельга "прывязваць" выключна да якога-небудзь народа, але генетычная памяць народа, мусіць, усёткі існуе. І яна праймае ўсе пласты беларускага генафонду, які вызначаецца канцэнтрацыяй тых або іншых генаў, сабраных усім доўгім ходам гісторыі на зямлі Беларусі і зараз захаваных у кожным з нас. Але для таго, каб стаць па-сучаснасці нацыяй, гэтага нядосыць, бо нацыянальная прыналежнасць вызначаецца ў першую чаргу самасвядомасцю людзей. Але хто ведае, магчыма самасвядомасць чалавека таксама наканаванае генетычна?…