ГЕРАДОТАВЫ НЕЎРЫ 

ГЕНАФОНД БЕЛАРУСАЎ

(частка 3)

ПАНЭЛЬ АЎТАСОМНЫХ ДНК МАРКЕРАЎ

Генафонд беларусаў упершыню вывучаны па шырокай панэлі аўтасомных дыалельных ДНК маркераў (CCR5, ACE, PV92, TPA25, FXIII, APO1, А25, В65) [Мансураў і інш., 2006], што дазваляе правесці аналіз структуры беларускага генафонду і становішча сярод іншых народаў. Разгляд генафондаў усходніх славян паказаў, што, у адрозненне ад мітахандрыяльнага геному, па аўтасомных маркерах апыняюцца найболей своеасаблівымі паўднёвыя, а не паўночныя беларусы: яны размешчаны па аўтасомных ДНК маркерам бліжэй да сярэдніх паказчыкаў украінскага і рускага генафондаў. Мы ацанілі становішча генафонду беларусаў сярод іншых генафондаў Заходняй Еўразіі. Па аўтасомных ДНК маркерам усе усходнія славяне ўваходзяць у адзін кластар Усходняй Еўропы. Аднак рускія і украінскія папуляцыі размешчаны бліжэй адзін да аднаго, чым да беларусаў. Гэты усходне-еўрапейскі кластар аб'ядноўваецца ў суперкластар з рэгіёнамі Паўночна-заходняга Каўказа, Паўднёва-заходняй Азіі, Балкан і Паўднёвай Еўропы. Ён супрацьпастаўлены іншаму суперкластару, які ўключае Заходнюю Еўропу, Закаўказзе і Ўсходні Каўказ. Гэта матрыца генетычных адлегласцяў прадстаўлена на графіцы шматмернага шкаліравання (мал. 3), які дазваляе ўбачыць некаторыя дэталі. Рускія і украінцы апыняюцца бліжэй да папуляцый Заходняй і Паўднёвай Еўропы, чым беларусы. Нажаль, па гэтых маркерах не вывучаны найблізкія заходнія і паўночныя суседзі беларусаў, і ў прыватнасці, балцкія народы. Можна меркаваць, што некаторая своеасаблівасць генафонду беларусаў злучана з унёскам балцкага субстрата.

(Г.А.: такім чынам, з пададзенага матэрыяла бачна, што беларусы не ўваходзяць ў адзін кластар з украінцамі і рускімі.)

КАРТАГРАФІЧНЫ АНАЛІЗ БЕЛАРУСКАГА ГЕНАФОНДУ

Аднак найболей магутным і дакладным інструментам генагеаграфіі з'яўляюцца не метады шматмернай статыстыкі, а кампутарны картаграфічны аналіз. Ён праведзены для ўсіх тыпаў маркераў і для розных генафондаў - беларусаў, рускіх, украінцаў, Усходняй Еўропы, Еўропы ў цэлым і Еўразіі. Не маючы магчымасці ў артыкуле прывесці ўсё мноства карт (прадэманстраваных у дакладзе і часткова прыведзеных у манаграфіі [Баланоўская, Баланоўскі, 2007]), пакажам асноўныя высновы картаграфічнага аналізу.

1). Карты галоўных кампанентаў беларускага генафонду і дадзеныя пра класічных (імуна-біяхімічных) маркераў, і дадзеныя пра аўтасомныя ДНК маркераў выяўляюць адзін і той жа галоўны сцэнар зменлівасці генафонду беларусаў. Выразная шыротная зменлівасць з'яўляецца галоўнай заканамернасцю беларускага генафонду: адны чашчыні генаў апыняюцца характэрны для поўдня Беларусі, тады як паўночная частка арэала занята некалькі адрозным генафондам. Пры гэтым вялікая частка арэала занята прамежкавымі значэннямі, пераходнымі паміж крайнім паўночным і крайнім паўднёвым варыянтамі. Такім чынам, галоўная выснова картаграфічнага аналізу генафонду беларусаў: шыротная зменлівасць - паступовы пераход, адрозненні паміж паўночнымі і паўднёвымі папуляцыямі - з'яўляюцца асноўнай заканамернасцю беларускага генафонду.

2). Другая важная заканамернасць, якая выяўляецца картамі галоўных кампанентаў, - ядры своеасаблівых значэнняў размешчаны не ўсярэдзіне арэала беларусаў, а на межах. Яны сведчаць пра інтэнсіўныя струмені генаў з іншых этнасаў і пра тое, што асаблівасці генафонду беларусаў складаліся на аснове ўзаемадзеяння з суседнімі этнасамі. (Г.А.: цікава, а што рабілі іншыя этнасы на тэрыторыі Беларусі? Тут што, была мёдам намазана?)

3). Выяўленая ў беларусаў асноўная заканамернасць "поўнач - поўдзень" з'яўляецца часткай агульнага ўсходнееўрапейскага трэнду. Хоць у цэлым ён мае даўготную зменлівасць "паўднёвы захад - усход" на ўсёй прасторы Ўсходняй Еўропы, але менавіта ў той яго частцы, дзе размешчаны арэал беларусаў і іх найблізкіх суседзяў, ён мае лакальныя шыротныя асаблівасці. (Г.А.: атрымліваецца, зменлівасць адбываецца з Брэсцкай вобласці па дыяганалі і па гарызанталі на усход і капіруе шляхі руху свідэрскай культуры?)

4). Наколькі такая карціна характэрна для іншых усходніх славян? Дэталёвы аналіз рускага генафонду [Баланоўская, Баланоўскі, 2007] паказаў, для рускіх папуляцый таксама характэрна шыротная зменлівасць "поўнач-поўдзень". Аднак яна з'яўляецца сваёй, уласнай, характэрнай менавіта для рускага генафонду: пры аналізе ўсіх папуляцый Усходняй Еўропы ў рускім арэале выяўляецца не шыротны, а даўготны усходне-еўрапейскі трэнд "паўднёвы захад - усход". Мяркуецца, што такая асаблівасць рускага генафонду злучана з гісторыяй яго фармавання: двух струменяў старажытных славянскіх плямёнаў - паўночнага (наўгародскага) і паўднёвага. Другая важная заканамернасць рускага генафонду - ядры своеасаблівых значэнняў размешчаны ўсярэдзіне рускага арэала, а не на яго межах. Гэта паказвае, што не міграцыйныя працэсы, а асаблівасці ўласнага самаразвіцця рускага генафонду сфармавалі асноўны генетычны ландшафт рускага генафонду.

5). Такім чынам, карты галоўных кампанентаў выяўляюць падабенства галоўнага трэнду беларускага генафонду і з рускім генафондам, і з усім генафондам Усходняй Еўропы. Гэта дазваляе лічыць, што беларускі генафонд уваходзіць у генетычную прастору і рускага генафонду, і генафонду Ўсходняй Еўропы, а своеасаблівасць на межах арэала беларусаў абумоўлена кантактамі з іншымі этнасамі (струмені генаў). (Г.А.: зафіксуем факт – беларускі генафонд уваходзіць не толькі у рускі генафонд, але і ў генафонд усёй Усходняй Еўропы).

6). Гэта выснова пацверджана і іншым незалежным аналізам - картаграфаваннем генетычных адлегласцяў. Карты адлегласцяў ад рускага генафонду ярка дэманструюць, што беларусы ўваходзяць у генетычную прастору рускага генафонду, блізкага да генафонду ўсіх усходніх славян. Прычым беларускія папуляцыі размешчаны бліжэй да сярэдніх рускіх паказчыкаў, чым шматлікія рускія папуляцыі (асабліва на поўначы і ўсходзе рускага арэала). У цэлым, рускі генафонд найболей досыць уяўляе генафонд усіх усходніх славян, а беларускі генафонд - малую частку яго зменлівасці.

7). Карты генетычных адлегласцяў ад беларускага генафонду пацвярджаюць, што беларусы адлюстроўваюць толькі адну з частак генафонду ўсходніх славян і злучаны з імі магутнымі геннымі струменямі. У параўнанні з рускім генафондам зменлівасць беларускага генафонду малая. Выяўляецца шырокая пераходная зона - ПЛАЎНАЕ "ПЕРАЦЯКАННЕ" БЕЛАРУСКАГА ГЕНАФОНДУ Ў ГЕНАФОНДЫ ЎСХОДНІХ СЛАВЯН.