ГЕРАДОТАВЫ НЕЎРЫ 

КАРЭННЫЯ НАРОДЫ АЛТАЕ-САЯН: СУАДНОСІНЫ ГЕНАФОНДАЎ

ПА ДАДЗЕНЫХ АБ ДНК МАРКЕРАХ - АЎТАСОМНЫХ І Y ХРАМАСОМЫ.

 Аўтары Лаўрашына М.Б., Васінская О.А.

Задача даследавання:

- Ацаніць генетычнае падабенства алтайцаў, шорцаў і хакасаў.

- Атрымаць серыю генетычных партрэтаў карэнных народаў Паўднёвай Сібіры.

 - Адказаць на пытанні: наколькі гетэрагенна такое буйнае надэтнічнае аб'яднанне як алтайцы? Ці захавалася генетычная своеасаблівасць алтайскіх народаў?

 Матэрыял для дадзенага даследавання генафонду карэнных паўднёвасібірскіх народаў сабраны пад кіраўніцтвам Е.В. Баланоўскай у сумесных экспедыцыях кафедры генэтыкі Кемераўскага ўніверсітэта і лабараторыі папуляцыйнай генэтыкі чалавека Медыка-генэтычнага навуковага цэнтра з 2003 па 2009 год. Для параўнальнага аналізу прыцягваліся шматлікія даследаванні нашых калегаў па вывучэнню народаў гэтага рэгіёна з яго найскладаным перапляценнем шляхоў этнагенезу. Сучасныя паўднёвасібірскія народы характарызуюцца змяшаным антрапалагічным тыпам і значнай генетычнай разнастайнасцю, якія сфармаваліся ў выніку складанага этнагенезу паўднёвасібірскіх народаў - ён праходзіў падчас працяглага змешвання і дывергенцыі розных плямёнаў і народаў. Усе вывучаныя намі народы кажуць на цюркскіх мовах алтайскай лінгвістычнай сям'і.

ШОРЦЫ - нашчадкі самадыйскіх і вугорскіх плямёнаў, якія змяшаліся з групамі цюркамоўных (уйгурскіх і енісейска-кыргызскіх) плямёнаў. Алтайцаў па антрапалагічных і этнаграфічных асаблівасцях падзяляюць на падгрупы -

ПАЎНОЧНЫХ (кумандынцы, тубалары, чэлканцы) і ПАЎДНЁВЫХ (алтай-кіжы і целенгіты). Лічыцца, што паўночныя алтайцы адносяцца да уральскага тыпу, а паўднёвыя - да цэнтральна-азіяцкага і паўднёва-сібірскага.

ХАКАСЫ сфармаваліся пры ўзаемадзеянні трох антрапалагічных кампанентаў: еўрапеоіднага і двух мангалоідных - паўночнага тайговага (самадыйцы і угры) і паўднёвага. Апошні кампанент злучаюць з цюркамі. Сярод хакасаў вылучаюць - качынцаў, сагайцаў, койбалаў і кызыльцаў. У геноме любога мужчыны утрымоўваецца 22 пары аўтасомных генаў, Y-храмасома (якая дазваляе добра адрозніваць нават роднасныя народы і папуляцыі), Х храмасома і мітахандрыяльная ДНК. У дадзенай працы мы уяўляем вынікі па першых двух складніках. Для адзнакі генетычнага падабенства народаў Паўднёвай Сібіры папуляцыі вывучалі па 9 аўтасомных генаў (усяго было генатыпіравана 737 узораў узора) і SNP і STR маркера Y-храмасомы. Генатыпіравана о 363 узоры.

Аналіз генафондаў праводзіўся на трох узроўнях папуляцыйнай іерархіі: " этнатэратарыяльны (алтайцы, шорці і хакасы, для параўнання прыцягнуты літаратурныя дадзеныя па тувінцах і буратам); " прамежкавы (алтайцаў падзялілі на падгрупы паўночных і паўднёвых); " этнічны (асобна вывучалі чэлканцаў, тубалараў, кумандынцаў, целенгітаў, алтай-кіжы і сагайцаў).

Разгледзім спачатку аўтасомныя ДНК маркеры.

На этнатэратарыяльным узроўні найвялікія генетычныя адлегласці выяўлены паміж хакасамі і тувінцамі, што узгадняецца са становішчам пра тое, што паміж Хакасіяй і Тувой праходзіць самая выразная ў Паўднёвай Сібіры мяжа, якая адлучае прамежкавыя паўднёвасібірскія расавыя варыянты ад цэнтральнаазіяцкіх мангалоідаў. На дэндраграме сфармаваны два субкластэры: "алтайцы - шорці" і "хакасы - бураты". Калі кластарызацыя шорцаў і алтайцаў чакана, паводле вядомай агульнасці іх этнагенезу, то аб'яднанне ў адзіны субкластэр хакасаў і бурат выклікае адмысловую цікавасць, бо ў этнаграфічнай літаратуры дыскутуецца пытанне пра ўдзел у фармаванні генафонду хакасаў старажытных плямёнаў, якія пражывалі на тэрыторыі сучаснай Рэспублікі Бурація.

Падзел алтайцаў на паўночнаалтайскую і паўднёваалтайскую падгрупы (прамежкавы ўзровень) і наступны аналіз сведчыць пра вызначанае генетычнае падабенства этнасаў, якія складаюць дадзеныя супольнасці. Дэндраграма дэманструе аб'яднанне паўночных і паўднёвых алтайцаў па аўтасомных ДНК маркерам у адзіны субкластэр, да якога паслядоўна далучаюцца шорці і тувінцы, а затым ужо - субкластэр "бураты - хакасы".

На этнічным узроўні па аўтасомных ДНК маркерам з паўночных алтайцаў аналізаваліся кумандынцы, тубалары і чэлканцы; з паўднёвых - алтай-кіжы і целенгіты; з хакасаў - сагайцы; а таксама дзве групы шорцаў, якія апынуліся настолькі блізкія паміж сабой, што на дэндраграме мы прыводзім адзіны этнас шорцаў. Генетычныя адлегласці (d ≤ 0.05) сведчаць пра адносную генетычную блізкасць вывучаных этнасаў адзін аднаму, а значыць і пра агульнасць іх этнагенезу. На дэндраграме выявіліся два субкластэра: паўднёвых алтайцаў ("алтай-кіжы - целенгіты") і паўночных алтайцаў ("тубалары - чэлканцы"), да якога на наступным кроку далучаюцца кумандынцы. Такім чынам атрымана генетычнае пацверджанне абгрунтаванасці дыферэнцыяцыі карэннага насельніцтва Алтая на паўночную і паўднёвую падгрупы, якія выдаткоўваюцца іншымі сумежнымі навукамі - сукупнасцю этнагістарычных, лінгвістычных даследаванняў і дадзеных антрапалогіі. Аднак генетычныя адрозненні паміж малымі народамі Алтая - чэлканцамі, тубаларамі, кумандынцамі, целенгітамі і алтай-кіжы - надзвычай вялікія, пераўзыходзячыя ўзровень адрозненняў паміж этнатэрытарыяльнымі групамі: шорцы апынуліся бліжэй да паўднёвых алтайцаў (алтай-кіжы і целенгітам), чым да паўночных алтайцаў, якія размясціліся на іншай галіне дэндраграмы (чэлканцам, тубаларам, кумандынцам). Размяшчэнне на дэндраграме генафонду іншага этнаса - шорцаў - сярод народаў Алтая паказвае на "звыш гетэрагеннасцьь" алтайцаў. Аднак генетычныя адрозненні паміж малымі народамі Алтая - чэлканцамі, адасобленае становішча хакасаў-сагайцаў, узгадняецца з вынікамі шэрагу генетычных і антрапалагічных даследаванняў і з'яўляецца следствам асаблівасці іх этнагенезу. Дэталёвае даследаванне малых народаў Хакасіі па аўтасомных ДНК маркерам прадстаўлена ў наступных нашых працах (Лаўрашына і інш., Медыцынская генетыка, 2010, у друку).

Пяройдзем зараз да аналізу Y храмасомы, які дазваляе выявіць індывідуальны партрэт кожнага этнаса. Адмысловая увага нададзена алтайцам, якія, як было паказана вышэй, характарызуюцца надзвычай высокай гетэрагеннасццю генафонду. На гістаграме паказаны характэрныя для алтайцаў у цэлым гаплагрупы Y храмасомы: амаль палова ўсіх варыянтаў Y храмасомы прадстаўлена гаплагрупай R1a. Другое месца падзялілі гаплагрупы Q і N. Далей па чашчыні стаіць гаплагрупа I, прылеглая да спектру рэдкіх для Алтая гаплагруп.

На ўзроўні падгруп паўночных і паўднёвых алтайцаў параўнанне гаплагруп Y храмасомы дэманструе выяўленае адрозненне. Асабліва ярка яно прасочваецца ў распаўсюджанасці двух асноўных гаплагруп Q і R1a. У паўднёвых алтайцаў абедзве гаплагрупы - Q і R1a - сустракаюцца з роўнай высокай чашчынёй: кожная з іх складае каля траціны генафонду. Генетычны партрэт паўночных алтайцаў зусім іншы: у іх дамінуе гаплагрупа R1а, якая складае больш паловы ад усяго спектру варыянтаў гаплагруп Y храмасомы, а гаплагрупа Q перайшла ў разрад рэдкіх (меней 4%). Гаплагрупы I і O наогул не выяўлены ў паўночных алтайцаў, а ў паўднёвых алтайцаў іх сумарная чашчыня дасягае 20%. Такім чынам, дадзеныя па Y храмасоме не дазваляюць разглядаць генафонд паўночных і паўднёвых алтайцаў як адзіны генафонд: генетычная адасобленасць гэтых дзвюх груп алтайцаў - несумнеўная.

На гэтым слайдзе мы бачым генетычныя партрэты, намаляваныя Y храмасомай для пяці алтайскіх народаў. Гэтыя партрэты сведчаць, што кожны алтайскі этнас валодае адмысловымі генетычнымі рысамі. Так, напрыклад, у чэлканцаў пераважае гаплагрупа Q, у тубалар - гаплагрупа R1a, а ў кумандынцаў - гаплагрупа N (аднак выбарка іх вельмі малая, паколькі інтэнсіўны струмень генаў у гэту малалікую папуляцыю стварае складанасці для стварэння выбаркі неметысіраваных кумандынцаў). У цэлым, паўднёвыя алтайцы (алтай-кіжы і целенгіты) апыняюцца бліжэйшыя адзін аднаму, чым паўночныя алтайцы паміж сабой.

Такім чынам, праведзенае даследаванне паўднёвасібірскіх народаў з аднаго боку сведчыць пра іх генетычнае сваяцтва, а, з другога адлюстроўвае захаваную гетэрагенасць генафондаў алтайскіх народаў, выяўляючы індывідуальныя асаблівасці кожнага этнаса. Гэта дазваляе зрабіць важную метадычную выснову: для апісання генафондаў народаў Паўднёвай Сібіры важна засноўвацца на дадзеных пра малыя народы, а не надэтнічных супольнасцях.