ГЕРАДОТАВЫ НЕЎРЫ 

ГЕНАФОНД БЕЛАРУСАЎ

(частка 1)

Па дадзеных пра тры тыпы генетычных маркераў - аўтасомных, мітахандрыяльных, y- храмасомы

Баланоўскі А.П.1, Цегако А.В. 2 1 Дзяржаўная ўстанова: Медыка-генетычны навуковы цэнтр РАМН, Масква (Расія) 2 Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору НАН Беларусі, Менск (Беларусь) (Г.А.: падаем матэрыял даследванняў рускіх навукоўцаў.)

УВОДЗІНЫ

Вывучэнне этнагенезу і этнічнай гісторыі ўяўляе важную фундаментальную праблему, да вырашэння якой усё шырэй прыцягваецца не толькі антрапалогія, але і антрапагенэтыка. Сярод шырокага пераліку гістарычных крыніц важнае месца пачынаюць займаць дадзеныя пра структуру генафонду народа - генетычных асаблівасцях насельніцтва ў розных частках этнічнага арэала. Генафонд захоўвае генетычную памяць пра этнагенез. Генетычны летапіс, перадаючыся ў бесперапынным ланцугу пакаленняў, фіксуе падзеі, злучаныя з перасоўваннямі людзей. Гэта дазваляе вылучыць менавіта тыя з'явы ў генафондзе, якія непарыўна злучаны з дэмаграфічнай гісторыяй насельніцтва, яго міграцыямі і змешваннямі, дынамікай колькасці, кантактамі з суседнімі этнасамі і працэсамі ўнутранай дыферэнцыяцыі.

Сучасная антрапагенэтыка імкліва ўдасканальвае прылады даследавання этнагенезу, кожны з якіх дазваляе рэканструяваць розныя аспекты этнічных працэсаў. Найвялікая інфарматыўнасць дасягаецца паралельным аналізам усіх трох асноўных тыпаў генетычных маркераў, якія адлюстроўваюць тры галоўных магістралі мікраэвалюцыі папуляцый:

1) Мітахандрыяльная ДНК - толькі матчыны лініі перадачы спадчыннай інфармацыі (дочкі атрымліваюць гэтыя гены толькі ад маці, яна - ад сваёй маці, і так бесперапынны ланцуг перадачы інфармацыі па матчынай лініі прыходзіць з глыбіні часоў).

2) Y храмасома - толькі бацькаўскія лініі перадачы спадчыннай інфармацыі (сыну - толькі ад бацькі, яму - ад свайго бацькі, і так бесперапынны ланцуг перадачы інфармацыі па бацькаўскай лініі);

3) Аўтасомныя маркеры - мікраэвалюцыя асноўнай часткі генафонду (да аўтасомных маркераў ставяцца пераважная частка геному, перададзеная ад абодвух бацькоў, але рэкамбініруючая, гэта значыць "якая перакартоўваецца" падчас перадачы інфармацыі).

Гаплагрупы Y храмасомы займаюць адмысловае месца. Унікальная магчымасць дыферэнцыяваць міграцыі ў прасторы і часу, велізарная межпапуляцыйная зменлівасць, геаграфічныя трэнды ў чашчынях гаплагруп - усе гэтыя асаблівасці Y храмасомы нясуць важную інфармацыю пра працэсы фармавання генафонду. Аднак маркеры Y храмасомы фіксуюць толькі адну своеасаблівую лінію мікраэвалюцыі. Каб мець поўную і аб'ектыўную карціну, трэба ацаніць мікраэвалюцыйныя траекторыі і па іншых тыпах маркераў. Толькі сведчанні ўсіх гэтых "відавочнікаў" у комплексе могуць даць аб'ектыўную карціну структуры беларускага генафонду і яго становішча сярод іншых народаў Еўропы. Інтэнсіўнымі даследаваннямі, якія праводзяцца вядучымі лабараторыямі свету, ужо абхоплены практычна ўсе народы Еўропы і сумежных рэгіёнаў. Толькі беларусы з'яўляліся адным з нешматлікіх народаў, да цяперашняга часу практычна невядомых у стаўленні палімарфізму гэтых ДНК маркераў. Запаўненне гэтай "белай плямы" з'яўляецца прыярытэтным кірункам навукі.

МАТЭРЫЯЛЫ

Ў 2004-2005 гадах праведзена палявое абследаванне генафонду беларусаў. Збор узораў вянознай крыві ажыццёўлены сярод карэннага сельскага насельніцтва дзвюх папуляцый, якія ўяўляюць асноўныя геаграфічныя і этнаграфічныя падраздзяленні беларускага этнаса: паўночных (Віцебская вобласць) і паўднёвых (Брэсцкая і Гомельская вобласці) беларусаў. Для абследавання абраны раёны з высокай долей карэннага неметысіраванага насельніцтва. Вывучаны шэраг несумежных населеных пунктаў для атрымання рэпрэзентатыўнай характарыстыкі рэгіёна ў цэлым, а не асобных лакальнасцяў. Усе абследаваныя індывіды анкетыраваны па адзінай праграме. У выніковую выбарку ўключаны толькі прабанды, усе продкі якіх на глыбіню трох пакаленняў адбываюцца з дадзенага рэгіёна і з'яўляюцца беларусамі. Абследаванне праведзена на аснове прынцыпу інфармаванай згоды і пад кантролем Этычнай камісіі ГУ МГНЦ РАМН: кожны абследуемы даваў пісьмовую інфармаваную згоду на дадзенае абследаванне. Забор вянознай крыві ажыццяўляўся сістэмай "Вакуэт" для выканання стэрыльнасці на ўзроўні еўрапейскіх стандартаў. Для параўнальнага даследавання прыцягнуты цалкам супастаўныя дадзеныя па 14 рускім папуляцыям [Balanovsky et al., 2008] і 5 украінскім папуляцыям [Пшанічнаў, 2007], атрыманымі нашым калектывам строга па той жа праграме, што і для генафонду беларусаў. Генатыпіраванне маркераў Y храмасомы і мітахандрыяльнай ДНК праведзена О.П. Баланоўскім, аўтасомных ДНК маркераў - Мансуравым Р.І., Салаўевай Д.М., Дыбіравай Х.Д., Кавалёвай М.А., Фраловай С.А. [Мансураў і інш., 2006].

ГЕНЕТЫЧНЫ ЛАНДШАФТ Y ХРАМАСОМЫ

Для Еўрапейскага субкантынента пры вывучэнні генафондаў найболей інфарматыўныя маркеры Y храмасомы. Размеркаванне гаплагруп мітахандрыяльнай ДНК (мтднк) і аўтасомных маркераў у еўрапейскіх папуляцыях, нажаль, аднастайна і патрабуецца прыкладаць адмысловыя высілкі, каб выявіць адрозненні паміж папуляцыямі розных народаў. Насупраць, па Y храмасоме міжэтнічныя адрозненні велізарныя, і тым самым Y храмасома з'яўляецца ідэальнай генетычнай сістэмай для вывучэння гісторыі генафонду: высочвання міграцый насельніцтва, змешвання розных груп, дзеянні генетыка-аўтаматычных фактараў. У генафондзе беларусаў намі выяўлены 12 гаплагруп Y храмасомы: E3b1, E3b3, G2, I(xI1a,I1b,I1c), I1a, I1b, I1c, J1, J2, N3, R1a, R1b3. Найболей распаўсюджаны ў беларусаў чатыры гаплагрупы: R1a, I1b, N3, R1b3 (чашчыня кожнай з гэтых гаплагруп - больш 5%, гаплагрупы пералічаны ў парадку змяншэння чашчыні). Найвялікая частка генафонду беларусаў прадстаўлена гаплагрупай R1a (60%), і гаплагрупай I1b (17%). Для даследавання характару распаўсюду гэтых гаплагруп у іншых частках Еўразіі былі прыцягнуты літаратурныя дадзеныя. Высокія чашчыні гаплагрупы R1a тыповыя як для славянамоўных народаў (у тым ліку і ўсіх усходніх славян), так і для некаторых цюркамоўных народаў Паўночнай Еўразіі. Гэта гаплагрупа наогул шырока распаўсюджана ў Еўразіі, але ўсярэдзіне Еўропы больш характэрна для ўсходняй, чым для заходняй яе часткі. Гаплагрупа I1b дасягае максімальнай чашчыні ў харватаў і баснійцаў і найболей распаўсюджана ў балканскім рэгіёне (ад 15 да 40%). За межамі гэтага рэгіёна яна сустрэта з меншай чашчынёй (7-17%) ва ўсіх славянамоўных народаў Усходняй Еўропы.

 Гаплагрупа N3 характэрна для фінамоўных народаў Усходняй Еўропы і балтаў: на мяжы арэалаў беларусаў і балтаў адбываецца рэзкае падзенне чашчыні N3.

Гаплагрупа R1b3 сустракаецца ў беларусаў з невялікай чашчынёй: гэта гаплагрупа, больш характэрная для насельніцтва Заходняй Еўропы. Такім чынам, па спектры гаплагруп Y храмасомы беларускі генафонд паўстае як еўрапейскі (R1b3), усходнееўрапейскі (па перавазе R1a) і паўночны ўсходнееўрапейскі (па прысутнасці N3).

Гаплагрупа I1b адлюстроўвае сувязь са светам Паўднёвай Еўропы. Паўднёвыя і паўночныя беларусы вельмі падобныя адзін на аднаго: асноўная частка генафонду маркераў Y храмасомы ў абедзвюх вывучаных беларускіх папуляцыях прадстаўлена адным і тым жа наборам гаплагруп і блізкімі чашчынямі. Адрозненні дзвюх беларускіх папуляцый адзін ад аднаго выяўляюцца на ўзроўні тэндэнцый. Некалькі вялікая чашчыня гаплагрупы N3 на поўначы можа быць злучана з большай роляй субстратнага даславянскага насельніцтва ў фармаванні сучаснага генафонду. У большай чашчыні гаплагрупы R1b3 на паўднёвым захадзе, чым на поўначы прасочваецца агульнаеўрапейскі трэнд зменлівасці чашчыні гэтай гаплагрупы.

З КІМ ПАДОБНЫ БЕЛАРУСКІЯ ПАПУЛЯЦЫІ ПА Y ХРАМАСОМЕ?

Па выніках шматмернага аналізу, абедзве беларускія папуляцыі, быўшы геаграфічна выдалены, тым не менш, надзвычай падобны генетычна. Нягледзячы на вялікую геаграфічную адлегласць паміж вывучанымі беларускімі папуляцыямі, генетычная адлегласць паміж імі менш сярэдняй адлегласці паміж украінскімі папуляцыямі ці паміж рускімі папуляцыямі. Генетычнае падабенства паміж беларускімі папуляцыямі асабліва ярка выяўляецца на фоне агульнай еўрапейскай разнастайнасці Y храмасомы. Адрозненні паміж паўночнымі і паўднёва-заходнімі беларусамі ўсё ж выяўляюцца - у большым прыцягненні паўночных беларусаў да рускіх Цвярской вобласці (Г.А.: гістарычны факт – у Цвярской вобласці жывуць этнічныя беларусы), а паўднёвых беларусаў - да рускіх Варонежскай вобласці. Такім чынам, падобныя папуляцыі, змешчаныя прыкладна на адной геаграфічнай шыраце, у той час як паміж папуляцыямі розных шырот назіраюцца вялікія адрозненні.

Мал. 1. Генетычныя адлегласці ад беларускіх папуляцый да народаў Еўропы па дадзеных пра гаплагрупы Y храмасомы (бацькаўская лінія ўспадкоўвання)

Светлыя слупкі - генетычныя адлегласці ад паўднёвых беларусаў.

Цёмныя слупкі - генетычныя адлегласці ад паўночных беларусаў.

 Параўнальны зараз генафонд беларусаў з іншымі генафондамі народаў Еўропы (мал. 1). Паколькі мяркуецца, што балцкі субстрат можа быць істотны ў генафондзе беларусаў, разгледзім - наколькі блізкі генафонд беларусаў да сучасных балтаў?

Мы бачым, што генетычныя адлегласці да балтаў - і ад паўночных, і ад паўднёвых беларусаў - аднолькава вялікія: да латышоў d=0.23, да літоўцаў d=0.20.

Да шматлікіх папуляцый заходніх славян гэта адлегласць на парадак менш: да палякаў d=0.01, да сорбаў (лужычан) d=0.02, славакаў d=0.04.

 Ад беларусаў да ўкраінцаў у сярэднім генетычная адлегласць гэтак жа мала: d=0.04, вар'іруючы паміж рознымі папуляцыямі ад d=0.01 (паміж паўднёвымі беларусамі і падольскімі ўкраінцамі) да d=0.08 (паміж паўночнымі беларусамі і заходнімі ўкраінцамі). (Г.А.: фактычна гэты адзін і той жа народ).

Ад беларусаў да рускіх папуляцый у сярэднім генетычная адлегласць нешматлікім больш: d=0.06. Але калі выключыць генетычна рэзка своеасаблівыя паўночныя рускія папуляцыі (адлегласць ад беларусаў да іх складае каля d=0.17), тая адлегласць да астатніх рускіх папуляцый зменшыцца ўсяго толькі да d=0.02. (Г.А.: проста неэтычна параўноўваць этнічных беларусаў на заваёваных рускімі беларускіх земляў з беларусамі).

Такім чынам, па найболей генетычна інфарматыўным маркерам Y храмасомы беларусы выяўляюць высокае падабенства з усходнімі славянамі і большасцю заходніх славян, але генетычна далёкія ад балтаў. Прычым падаленасць ад балтаў аднолькава вялікая і для паўночных, і для паўднёвых беларусаў.