ГЕРАДОТАВЫ НЕЎРЫ 

АРЫЙСКІ СЛЕД СЯРОД ЦЮРКАМОЎНЫХ НАРОДАЎ

(частка 3)

Жаксылык Сабітаў

Другое племя чы-дзі.

Пра чы-дзі, ці чырвоных дзі, Гумілёў Л.Н., высылаючыся на Бічурына, пісаў: "Дзілі былі, відаць, роднасныя дзі, бо другая іх назва - чы-дзі, г.зн. чырвоныя дзі…. У чыстым выглядзе нам гэты народ невядомы, але мы яго сустракаем як дамінантны кампанент, першым чынам, у целе (магчыма, варыяцыя этноніма дзілі), г.зн. племянной групе, у якую ўваходзілі ўйгуры…( Г.А.: Уйгуры- R1a( 28,6%) Перасяленне іх на поўнач - з'ява параўнальна позняя: у III ст. да н.э. яны былі разлучаны са сваімі аднапляменнікамі ў Сычуані і выцеснены ў стэп, а ў IV ст. н.э. перайшлі на поўнач у Джунгарыю… [17] Кітайцы звалі гэтыя плямёны гаогюй (высокія целе) ці проста целе, самі ж яны сябе звалі агузамі [19]. Паводле легенды, прыведзенай кітайскімі летапісцамі, "Родапачынальнікам гаогюйцаў быў сын па дачцы хунскага кіраўніка". Непасрэдна з прынцам-родапачынальнікам злучаліся 6 родаў (плямёнаў), але адзначана, што "тым часам сярод гаогюйцаў было яшчэ 12 прозвішчаў" [20]. Яшчэ вядома, што сеяньто (кіпчакі, адно з найбуйных целескіх плямёнаў) былі па паходжанню звязам двух плямёнаў: хунскага племя Яньто і кіравальнага роду Се, які вынішчыў верхавіну племя Яньто і захапіў уладу у племені. [21]. Магчыма Се - гэта Серы грэцкіх крыніц, ці тыя ж чыдзі кітайскіх крыніц. Такім чынам, можам падвесці вынік, што асновай плямёнаў Целе былі чы-дзі (чырвоныя дзі) і асобныя хунскія роды. Целескія плямёны пачалі перасяляцца на захад яшчэ ў 5-м веку [20].

Родаплемянны склад целе, якія жылі ў Манголіі ў 7 веку, быў наступны: [19]:

-- Сеяньто (кіпчакі)

-- Уйгуры

-- Туба

-- Курыканы

 -- Целенгуты

-- Бугу

-- Байырку

-- Тангра

-- Хун

Лёс гэтых плямёнаў склаўся па-рознаму:

1. Сеяньто разам з цюркютамі стварылі Другі Цюркскі каганат, дзе адыгрывалі вядучую ролю пасля цюркютаў. У 740-745 гадах іх сваякі ўйгуры знішчылі Цюркскі каганат, і сеяньто беглі на захад да кімакаў, дзе сталі вядомыя пад новым імем кіпчакі [21]. Яны шырока распаўсюдзіліся ад усходу Казахстана да Усходняй Еўропы. Племя кіпчак увайшло ў склад такіх народаў, як башкіры, узбекі, каракалпакі, казахі, нагаі, кіргізы, крымскія татары і г.д.

2. Уйгуры ў 745-840 гадах валодалі Манголіяй, але, атрымаўшы паразу ад енісейскіх кіргізаў, беглі ва Ўсходні Туркестан, дзе, перамяшаўшыся з аўтахтонным насельніцтвам, далі імя новаму народу.

3. Племя Туба пад імем Тубалары (лар у цюркскіх мовах - канчатак множнага ліку), пражывае на левабярэжжы ракі Бія і паўночна-заходнім узбярэжжы Целецкага возера. Яно ўваходзіць у склад паўночных алтайцаў. Магчыма, гэта племя дало пачатак тувінцам (Г.А.: Тувінцы- R1a( 14%).

Зараз мы паспрабуем рэканструяваць падзеі, якія пацягнулі за сабой узнікненне другой групы R1b1b1, узрост якой у Азіі ацэньваецца ў 750-1225 гадоў [23]. У склад гэтай групы ўваходзяць тувінцы, уйгуры і казахі роду кіпчак. Да 740 года прадстаўнікі гэтых трох народаў жылі разам на тэрыторыі Манголіі, але ў 740-745 гадах уйгуры разбілі цюркутаў і сеяньто. Сеяньто беглі на захад, дзе змянілі назву на самаўніжальную назву кіпчак, што перакладаецца як пусты, нікчэмны. Магчыма, менавіта да гэтага часавога перыяду ставіцца жыццё продка для гэтай групы. Не выключана, што частка сеяньто бегла да племя туба, якое пражывала каля возера Хубсугул, а частка засталася сярод уйгураў, і потым ужо ў 840 годзе разам з імі адвандравала ў раён Усходняга Туркестана. Другой падзеяй, якія перакартавалі этнічную карту Еўразіі і кіпчакоў, магло быць мангольскае нашэсце. Абедзве падзеі падыходзяць па часу, але першая версія пераважней, бо яна сустракае менш супярэчнасцяў, чым другая версія.

Працягнем пералік наконт іншых плямёнаў, прыведзеных вышэй:

4. Курыканы, паводле адной з распаўсюджаных версій, далі пачатак якуцкаму этнасу.

5. Целенгуты, пад імем целенгітаў, увайшлі ў склад паўднёвых алтайцаў.

6. Бугу - магчыма, мае дачыненне да кіргізскага племя Бугу.

7. Лёс плямёнаў Тангра і Байырку невядомы. Верагодна, былі асіміляваны мангольскімі плямёнамі, бо пражывалі ў непасрэдным суседстве з імі.

8. Племя кун у сярэдзіне 11 стагоддзя перасялілася на захад да кіпчакоў.

Акрамя гэтых целескіх плямёнаў можна адзначыць такія заходнія плямёны, як хазары, барсілы, балгары [24], кімакі [25], агузы.

 Каля 463 года на захад з Азіі ўварваліся плямёны агуры, сарагуры (белыя агуры), онагуры - (дзесяць агураў), у 466 годзе гэтыя плямёны разбілі гунаў-акацыраў, спыніўшы гунаў. Пазней на базе гэтых агурскіх плямёнаў паўстаў новы этнонім балгараў. У 480 годзе балгары фактычна выратавалі Візантыю ад нашэсця остготаў, хоць у 6-м веку балгары былі ў залежнасці ад ўварваўшыся з Азіі авараў. У 635 годзе правадыр балгараў Кубрат змог знішчыць аварскае панаванне ў Прычарнамор'і. Заснаваная ім Балгарская дзяржава праіснавала нядоўга. Пяць яго сыноў падзялілі балгарскія землі і плямёны, што прывяло да таго, што хазары змаглі паасобку разбіць усіх балгараў. (Г.А.: Балгары ІЕ; (Славянскі, паўднёвы) ; Гаплагрупы - R1b( 17,0%) - R1a( 14,7%) E( 20,7%) Частка балгараў на чале з Аспарухам сышла на захад, дзе ў 679 годзе заснавалі Балгарскае царства на Дунаі. У выніку цюркамоўныя балгары даволі хутка растварыліся ў масе славянскага насельніцтва, пакінуўшы ім сваё імя. Іншая група балгараў сышла на поўнач, дзе заснавала Волжскую Булгарыю. У склад волжскіх булгар уваходзілі таксама два племя сувар (сабіры грэцкіх крыніц) і эскель (агузскае племя)[24]. Волжскія булгары пазней прынялі іслам, але сувары не захацелі прымаць іслам і адлучыліся ад волжскіх булгар. У выніку сувары сталі продкамі сучасных чувашоў. (Г.А.: Чувашы; Алтайскі (Цюркскі) ; Гаплагрупы - R1b(3.8 %) - R1a(31,6 %) – I(11,4 %) – E(- %) – J(-%) – G( -%) - N( 27,8%) - T ( -%) - L( -%) Балгары, пакінутыя на Каўказе, па меркаванню шматлікіх даследнікаў, паклалі пачатак народа балкараў (Кабардзіна-Балкарыя). Кімакі, пасля разгрому ўйгураў у 840 годзе, прынялі ў свой склад такія плямёны, як эймуры, баяндуры, татары. Яшчэ раней, у 745 годзе, яны прынялі у свой склад кіпчакоў, пасля распаду Другога Цюркскага каганата. Іх дзяржава існавала з 840 года да сярэдзіны 11 стагоддзя. Кімакская дзяржава перастала існаваць у сілу таго, што кіпчакі, набраўшы сіл, змаглі перахапіць лідарства ў кімакоў у сярэдзіне 11 стагоддзя [25]. Агузы пражывалі ў Семірэччы да сярэдзіны 8 стагоддзя. У 746 годзе туды ўварвалася алтайскае цюркамоўнае племя карлукаў. У выніку 10-летняй барацьбы частка агузскіх плямёнаў былі змушаны перасяліцца на захад, у прыаральскі рэгіён, выцесніўшы адтуль баджанакаў (канглы), якія адвандравалі ў паўднёварускія стэпы і сталі вядомымі там пад імем печанегі. У 965 годзе паміж кіеўскім князем Святаславам і агузскім джабгу (кіраўніком) быў складзены антыхазарскі звяз, які скончыўся разгромам Хазарскага каганата. У 985 годзе князь Уладзімір у звязе з торкамі (агузы) здзейснілі паход на волжскіх булгар [26]. У сярэдзіне 11 стагоддзя пад ціскам кіпчакоў Агузы змушаны былі падзяліцца на дзве часткі: адна частка сышла на поўдзень і дапамагла сельджукідам (агузскі клан) захапіць уладу на Блізкім Усходзе. Другая частка сышла на захад, дзе яна, па меркаванню некаторых даследнікаў, паклала пачатак народа гагауз. (Г.А.: навуковы факт, гаплагрупы: Гагаузы; (Конгаз) Алтайскі (Цюркскі) ; Гаплагрупы - R1b(10.4 %) - R1a(12,5 %) – I(31,3 %) – E(16,7 %) – J(8,3%) – G( 10,4%) - N(4,2 %) - T (6,3 %) - L(- %) Гагаузы (Етулія) ; Алтайскі (Цюркскі) ; Гаплагрупы - R1b(14,6 %) - R1a( 26,8%) – I(24,4 %) – E(9.8 %) – J(7,3%) – G(17.1 %) - N(0 %) - T (0 %) - L( -%) У 1054 годзе кіпчакі ўпершыню з'явіліся ў рускіх летапісах, дзе фігуруюць пад назвай полаўцы. Яшчэ ў 19 веку была высунута ідэя пра тое, што слова полавец адбываецца ад стараславянскага слова плава (салома), адгэтуль палавы (бледны, бледнавата-саламяны колер)[27]. Як з іроніяй пісаў адзін з вядомых гісторыкаў - "Рускія летапісцы звалі кіпчакоў бледнатварымі". Іншыя назвы кіпчакоў – армянская хардыаш, цюркскія куман і сары, вугорская палоч, польская плаўцы - маюць падобныя этымалогіі і азначаюць светлы, белы і г.д. [27]. Пасля нашэсця манголаў кіпчакі апынуліся раскіданымі па ўсім свеце: 40000 кіпчакоў на чале з ханам Кацянам беглі ў Вугоршчыну, дзе рассяліліся ў гістарычных абласцях Надзькуншаг (Вялікая Куманія, венг. Nagykunság;), размешчанай да ўсходу ад горада Сальнок уздоўж плыні Цісы, і Кішкуншаг (Малая Куманія, венг. Kiskunság), ляжаўшай паміж Дунаем і Цісай. Нашчадкамі кіпчакоў-полаўцаў у Вугоршчыне лічыцца этнаграфічная група плаўцы. Сярод цюркамоўных народаў кіпчакі захаваліся у башкіраў, казахаў, узбекаў, кіргізаў, татараў і інш. (Г.А.: навуковы факт, гаплагрупы: Вугорцы; Уральскі (Вугорскі) ; Гаплагрупы - R1b(13,3 %) - R1a( 20,4%) – I( 22,8%) – E(9,4 %) – J(2,0%) – G( 8,0%) - N(1,0 %) - T ( -%) - L( -%) Башкіры (Перм) ; Алтайскі (Цюркскі) ; Гаплагрупы - R1b(75 %) - R1a( %) – I( %) – E( %) – J(%) – G( %) - N( %) - T ( %) - L( %) Казахі; Алтайскі (Цюркскі) ; Гаплагрупы - R1b( 5,6%) - R1a(3,7 %) – I(0 %) – E( 0%) – J(0%) – G(- %) - N(1,9 %) - T ( 0%) - L( -%) Татары; Алтайскі (Цюркскі) ; Гаплагрупы - R1b(8.7 %) - R1a( 34.1%) – I(4,0 %) – E(- %) – J(-%) – G( -%) - N(23,0 %) - T (- %) - L( -%) Узбекі; Алтайскі (Цюркскі) ; Гаплагрупы - R1b( 9,8%) - R1a( 25,1%) – I(2,2 %) – E(2,5 %) – J(21,4%) – G( -%) - N( 0%) - T (- %) - L(3,0 %) Татары; Алтайскі (Цюркскі) ; Гаплагрупы - R1b(8.7 %) - R1a( 34.1%) – I(4,0 %) – E(- %) – J(-%) – G( -%) - N(23,0 %) - T (- %) - L( -%) Такім чынам, азнаёміўшы чытачоў з кароткім гістарычным аглядам, мы падышлі да галоўнага пытання артыкула: адкуль у некаторых цюркамоўных народаў гэтак вялікі адсотак гаплагрупы R1a1. Разгледзім некаторыя з гэтых народнасцяў.